Tormod Ytrehus

tormod@lomedia.no

– Det er lettare å lukkast i Norge enn i USA. Den norske modellen har meir av den amerikanske draumen i seg, seier han.

Sånn har det ikkje alltid vore. I 1950 såg framtida lys ut for middelklassen i USA som berre vart rikare og rikare, mens den nærmast har forsvunne 70 år seinare. Kva har skjedd?

I NRK-serien UXA har Thomas Seltzer sett på utviklinga. Han trekker fram nedgangen i talet fagorganiserte som ein viktig grunn til at den amerikanske draumen kunne døy.

Han peikar i dette intervjuet på fagforeiningsknusing, lobbyisme og finanskrisa som noko av det som førte USA ut i eit kaos som skulle skape Trump.

3. november vel USA ny president.

• Amerikansk fagforeningstopp: – Trump lyver om valgfusk og poststemmer

USA går til helvete

Den amerikanske draumen kan sjåast som ein kontrakt, forklarer Seltzer: ein kontrakt som seier at i Amerika skal du få eit betre liv dersom du jobbar hardt, og barna dine skal få eit enda betre liv enn deg.

– Men det har snudd, seier han.

Blant amerikanarane fødd i 1940 fekk nesten alle høgare inntekt enn foreldra sine. Hoppar vi fram til dei fødd i 1984, gjeld dette berre halvparten.

– Kontrakten er broten, seier Seltzer.

– USA går til helvete, men USA går også så det susar. Sjå på børsen! USA er framleis verdas største pengemaskin. Enorm velstand blir skapt i USA.

På slutten av 70-talet begynte forskjellane i fordelinga av inntekt å auke. I same periode har talet fagorganiserte blitt halvert, til skarve ein av ti amerikanarar.

– Er det tilfeldig eller ein samanheng? Eg tenker det er ein samanheng, seier Seltzer.

Utan sterke fagforeiningar blir naturleg nok verdiane skeivt fordelt, og den amerikanske draumen forsvinn i horisonten.

• Rørt Harald Eia i beste sendetid: Ber folk fagorganisere seg

Knuste fagrørsla

Kvifor er færre medlem i ei fagforeining? Seltzer peikar på ein streik i 1981, då president Ronald Reagan beordra føderalt tilsette flygeleiarar tilbake på jobb.

Då dei nekta, gav han 11.000 tilsette sparken og sette eit eksempel som også mange private arbeidsgivarar har latt seg inspirere av.

– Dermed øydela han streikevåpenet. Det er stadig streikar i USA, men det heng heile tida over deg at du kan miste jobben, seier Seltzer.

Han trekker også fram dei statlege «Right to work»-lovane. Dette er reglar som hindrar «Union shops» der alle må betale kontingent til fagforeininga som forhandlar lønna.

– Det er ein jævla effektiv måte å knuse fagrørsla på, seier han.

• Marit (36) ble oppsagt og fikk jobben tilbake: – En seier med bismak

Fellesskap

Fagrørsla ligg i blodet. Seltzer har ein far som er tidlegare tillitsvald i Teamsters, transportarbeidarforbundet i USA.

Når norsk venstreside kritiserer amerikansk kulturimperialisme, er svaret frå faren:

– Då får dei slutte å gå i 1. mai-tog, for det var det vi som fann opp. Då får dei slutte å vere medlem i LO, for det var det vi som fann opp, imiterer Seltzer.

Han viser til at Martin Tranmæl lærte seg organisasjonsarbeid, strategi og ideologi som ung målarsvein i USA på starten av 1900-talet. Det første året budde han i den gamle heimbyen til Seltzer, Superior i Wisconsin. Lærdommen tok han med seg heim for å bygge arbeidarrørsla i Noreg.

– Den norske modellen er eigentleg eit resultat av den amerikanske draumen, meiner Seltzer.

Han er ikkje einig i forteljinga om at fattige amerikanarar er egoistar som går rundt og ventar på å bli rike. Folk flest vil for eksempel at regjeringa skal sørgje for helsetenester til alle uavhengig av inntekt, ifølge meiningsmålingar.

– Amerikanarar er fans av fellesskapsløysingar, men USA er også eit oligarki der pengane styrer politikken.

• Slik førte nesa til Jan-Olav (58) til storoppvask i Søppel-Oslo

Spikar i kista

Han trekker fram to spikrar i kista på den amerikanske draumen. Den eine var Citizens United-dommen frå amerikansk høgsterett i 2010, som opnar fullstendig opp for pengar i politikken. Og så var det finanskrisa.

Då han var i USA for seks år sidan, merka han at fleire vennar hadde fått dårleg ande. Kompisen hans forklarte at han ikkje hadde vore hos tannlegen sidan finanskrisa i 2008.

– Når tennene til middelklassen begynner å rotne, då er det eit økonomisk system som har svikta, seier Seltzer.

Under finanskrisa tok bankane bustadane til låntakarar som ikkje kunne betale avdrag. Seinare fekk dei redningspakker frå staten i trillionar dollar-klassen. Først tok bankane heimane til folk, så tok dei skattepengane.

– Det er den største overføringa av velstand frå vanlege folk til ein økonomisk elite i verdshistoria, seier Seltzer.

– Det sviket er eit demokratisk problem og gjer at folk ikkje stoler på systemet lenger.

Finanskrisa kunne skje fordi Bill Clinton i 1999 fjerna Glass-Steagall-lovene som regulerte bankverksemda, meiner Seltzer.

Trump framfor Clinton

The Clintons må også ta mykje av skulda for at Donald Trump vart president i 2016, meiner Seltzer, etter at tidlegare industristatar vippa valet i hans favør.

– Drar du til mange av dei gamle industristadane, stålbyane i USA, så er Bernie Sanders meir populær enn Trump. Men dei stemte på Trump, for det var om å gjere å ikkje stemme på Hillary, seier Seltzer.

Hillary Clinton har ei fortid som styremedlem i Walmart, som er kjent for låge lønningar. Den søkkrike Walton-familien som eiger selskapet har tette band til Clinton-paret.

Ektemann Bill Clinton er heller ikkje populær blant tidlegare industriarbeidarar. Som president innførte han frihandelsavtala Nafta i 1994 og slepte Kina inn i WTO i 2001.

Seinare har hundretusentals jobbar forsvunne til Mexico og millionar til Kina.

Trump har kritisert frihandelsavtalene og omtalt opioid-krisa som har ramma dei avindustrialiserte områda i USA.

– Bortsett frå det har han svikta, meiner Seltzer og viser til Trump sine dereguleringar og skattekutt som kjem dei rikaste til gode.

• Privat barnehagedrift ble dyrere for kommunen: Nå vil Frp ha flere barnehager på anbud

Bernie bro

Han trur motkandidaten Joe Biden kjem til å vinne presidentvalet, sjølv om Seltzer ikkje har store forventingar. Biden er tidlegare senator frå skatteparadiset Delaware, og har gjennom karrieren hatt store kredittkortselskap i ryggen.

– Det er pengane som rår, seier Seltzer.

Sjølv er han amerikansk statsborgar og har stemt i vippestaten Wisconsin. Han vil ikkje seie på kven, men avslører:

– Eg stemte Bernie i primærvalet, begge gongane. Eg er ein «Bernie bro», det er det ingen tvil om.

Bernie Sanders er kjent for å vise til skandinaviske land som Noreg når han snakkar om velferdsordningar som gratis helsetenester og utdanning. Då Thomas Seltzer og familien flytta frå USA til Norge på 70-talet, synest han det var eit kjedeleg og grått land.

– Det var som å komme til eit bygdesamfunn i Sovjetunionen, fortel han.

– Men den norske modellen har vore bra for livet mitt. Eg tenker det er bra at dottera mi Ellinor kan vakse opp i Noreg.